O czym warto pamiętać planując dziedziczenie swojej firmy?

Statystyki pokazują, że rodzinny biznes przechodzi w zewnętrzne ręce średnio w trzecim pokoleniu. Dlatego przy planowaniu dziedziczenia warto pamiętać, że samo napisanie testamentu nie zawsze prowadzi do rozdysponowania majątkiem zgodnie z wolą spadkodawcy, a w szczególności nie zabezpiecza przed trafieniem majątku w „niepowołane ręce”. Z drugiej strony, jeżeli przedmiotem dziedziczenia jest prężnie działający biznes, nawet skrupulatne i drobiazgowe sporządzenie testamentu może doprowadzić do sparaliżowania jego funkcjonowania.

Osoby pominięte też dziedziczą – prawo do zachowku

Pominięcie w testamencie określonej osoby lub osób nie powoduje, że będą oni całkowicie wykluczeniu przy podziale majątku po śmierci spadkodawcy. Bowiem niezależnie od rozporządzeń testamentowych, prawo przyznaje zstępnym (dzieci, wnuki, prawnuki itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy określoną, minimalną, część majątku. Mianowicie, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się połowa wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, a przypadku gdy zstępny jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy, dwie trzecie tego udziału. Warto jednak podkreślić, że w pierwszej kolejności uprawnienie do zachowku przysługiwać będzie dzieciom spadkodawcy i jego małżonkowi. Dopiero w przypadku braku dzieci spadkodawcy, do kręgu osób uprawnionych do zachowku należeć będą wnuki spadkodawcy, a potem prawnuki. Prawo rodziców do zachowku uaktualni
się jedynie w przypadku braku jakichkolwiek zstępnych.

Przykładowo, jeżeli posiadający dwóch synów spadkodawca przed śmiercią sporządził testament, w którym cały swój majątek o wartości 2.000.000,00 zł pozostawił swojej małżonce, każdemu z synów spadkodawcy należeć
się będzie ok. 333.333,00 zł (połowa części, którą dostałby w przypadku dziedziczenia ustawowego). Jeżeli jednak jeden z synów umarł przed śmiercią spadkodawcy, pozostawiając po sobie dwójkę małoletnich dzieci, każdemu z wnuków spadkodawcy należeć się będzie ok. 221.000,00 zł.

Kto będzie odpowiedzialny za zapłatę uprawnionemu należnego zachowku? Jeżeli uprawniony (zstępni, małżonek, rodzice) nie otrzymał należnego mu zachowku czy to w postaci uczynionej przez spadkodawcę przed śmiercią darowizny, czy też w postaci powołania do spadku lub zapisu, roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia w pierwszej kolejności przysługiwać mu będzie przeciwko spadkobiercy. Jeżeli jednak uprawniony nie będzie mógł otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, w dalszej kolejności odpowiedzialnym za pokrycie zachowku stanie się zapisobierca windykacyjny, tj. osoba, która zgodnie z testamentem nabyła w chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) rzecz oznaczoną co do tożsamości, zbywalne prawo majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, lub ustanowiono na jej rzecz użytkowanie, lub służebność. Gdyby uprawniony nadal nie mógł otrzymać należnego mu zachowku, będzie on mógł żądać zapłaty sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku.

Wydziedziczenie w testamencie nie zawsze jest skuteczne

Jak zatem zabezpieczyć nasz majątek przed nieodpowiedzialnym dzieckiem? Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców prawa do zachowku (wydziedziczenie). Wydziedziczenie jest jednak możliwe tylko w razie zaistnienie ściśle określonych przesłanek, tj.

• uporczywego postępowania w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; oraz/lub
• dopuszczenia się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; oraz/lub
• uporczywego niedopełniania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Warto przy tym podkreślić, że aby skutecznie pozbawić uprawnionego prawa do zachowku należy w wyczerpujący oraz szczegółowy sposób uzasadnić swoją decyzję. Nie wystarczy lakonicznie stwierdzenie, że uprawniony postępował w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. W takim przypadku konieczne jest bowiem precyzyjne określenie, na czym polegało zachowanie uprawnionego oraz wykazanie, że zachowanie to jest obiektywnie naganne. Przykładowo, nie będzie stanowiło skutecznej przesłanki wydziedziczenia nieukończenie przez dziecko spadkodawcy studiów wyższych czy też niezałożenie rodziny. Cech uporczywego postępowania, pozostającego w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, można dopatrzyć się w nagannym trybie życia osoby uprawnionej do zachowku, przejawiającym
się w szczególności uczynieniem sobie źródła utrzymania z przestępstwa, zaniedbywaniem własnej rodziny i przerzucaniem ciężaru jej utrzymania na spadkodawcę, alkoholizmem czy też narkomanią. Istotne jest przy tym, by uprawniony dopuszczał się takiego zachowania pomimo dezaprobaty, krytyki czy upomnień ze strony spadkodawcy i by miało ono uporczywy,
trwały charakter.

Z kolei uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych może stanowić skuteczną podstawę wydziedziczenia jedynie wówczas, gdy uprawniony do zachowku ponosi wyłączną winę za zaistniałą sytuację. Przykładowo, nie może być uznana za podstawę wydziedziczenia odmowa opieki nad spadkodawcą przez żonę i dziecko, jeżeli ten pozostawił rodzinę wiele lat temu dla innej kobiety. Dodatkowo niedopełnianie obowiązków rodzinnych musi mieć charakter uporczywy, tj. z jednej być długotrwałe i nieprzerwane, z drugiej natomiast odznaczać się złą wolą uprawnionego.

Paraliż funkcjonowania dziedziczonego biznesu

Warto podkreślić, że w skład majątku spadkowego wchodzić mogą nie tylko nieruchomości, samochody, biżuteria czy gotówka. Coraz częściej, spadkodawca przenosi w testamencie funkcjonujący biznes, czy to formie jednoosobowej działalności gospodarczej, ogółu praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej czy też udziałów/akcji w spółce kapitałowej.

W takim przypadku śmierć spadkodawcy, pomimo skrupulatnego i drobiazgowego sporządzenia testamentu, z dużym prawdopodobieństwem wiązać się będzie z paraliżem wewnętrznego funkcjonowania dziedziczonego biznesu. Przejście przedsiębiorstwa na spadkobiercę nastąpi bowiem dopiero po uprawomocnieniu się postanowienia o nabyciu spadku lub uzyskaniu poświadczenia dziedziczenia. W obecnych realiach, kiedy postępowanie spadkowe trwa od kilku miesięcy nawet do kilku lat, po pierwsze może to doprowadzić do sparaliżowania funkcjonowania firmy, po drugie natomiast niesie za sobą realne przejęcia kontroli nad biznesem przez osoby trzecie (na przykład przez pozostałych wspólników spółki). Sytuacja skomplikuje
się jeszcze bardziej, jeżeli wszystkie osoby powołane do dziedziczenia w testamencie odrzucą spadek.

Co jeśli nie testament?

Jak już wspominaliśmy na wstępie, statystyki pokazują, że rodzinny biznes przechodzi w zewnętrzne ręce średnio w trzecim pokoleniu. Dlatego,
to co jest już standardem na zachodzie, coraz częściej wykorzystywane jest także w Polsce. Polacy coraz częściej decydują się bowiem na wykorzystanie rozwiązań międzynarodowych, takich jak fundacja prywatna (tzw. fundacja rodzinna), które z jednej strony zapewniają wielopokoleniowe bezpieczeństwo posiadanego majątku oraz stanowią gwarancję tzw. transferu międzypokoleniowego, z drugiej strony z kolei zapewniają niezakłócone pod względem prawnym realizowanie przez ten majątek celów.

Coraz częściej także, przedsiębiorcy decydują się na sporządzenie przed śmiercią stosownych pełnomocnictw niegasnące na wypadek śmierci, których celem jest zabezpieczenie funkcjonowanie biznesu do momentu formalnego nabycia go przez spadkobierców.