Rewolucyjne zmiany w zakresie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych

Obecnie w sejmie procedowany jest projekt nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (zwany dalej: „projekt ustawy”, „ustawa” lub „nowa ustawa”). Normatywne rozwiązania przyjęte w komentowanym projekcie ustawy mają charakter w istocie rewolucyjny. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że nowe prawo zostanie uchwalone w pierwszym kwartale tego roku. W ustawie przewidziano jedynie sześć miesięcy na wdrożenie nowych wymogów przez przedsiębiorcę. To oznacza, że najprawdopodobniej w tym roku wszystkie przedsiębiorstwa zaliczane do grupy małych, średnich oraz dużych przedsiębiorstw będą zobligowane do stosowania u siebie systemu Compliance, co będzie konieczne dla uniknięcia surowej odpowiedzialności przewidzianej we wzmiankowanym akcie prawnym. Przyjrzyjmy się zatem głównym założeniom ustawy.

Znaczne rozszerzenie zakresu przedmiotowego odpowiedzialności

Nowe brzmienie ustawy wprowadza odpowiedzialność przedsiębiorstwa za każdy czyn zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, z wyłączeniem przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego (m.in. zniesławienie, znieważenie) oraz przestępstw określonych w ustawie Prawo prasowe. Jest to istotna zmiana względem aktualnie obowiązującej ustawy, która określa zamknięty katalog przestępstw i przestępstw skarbowych, za które odpowiedzialność może ponieść podmiot zbiorowy.

Istotną nowością jest przyjęcie rozwiązania legislacyjnego, w którym to podmiot zbiorowy będzie ponosić odpowiedzialność za tzw. czyny własne, to jest czyny zabronione, których znamiona będą realizowane przez działanie lub zaniechanie jego organu (np. zarządu, rady nadzorczej) albo umyślne działanie lub zaniechanie członka organu (np. członka zarządu). Warunkiem jest jednak, by dany czyn zabroniony pozostawał w bezpośrednim związku prowadzoną przez podmiot zbiorowy działalnością.

Brak wymogu uprzedniego skazania osoby fizycznej

Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego nie ma charakteru wtórnego względem osoby odpowiedzialnej bezpośrednio za popełniony czyn, oznacza to, że możliwość pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności nie będzie uzależniona od uprzedniego skazania, czy choćby zidentyfikowania osoby fizycznej odpowiedzialnej za popełnienie czynu zabronionego.

Wina w wyborze, wina w nadzorze, wina w organizacji

Podmiot zbiorowy odpowiadać będzie także za czyn zabroniony, z którego chociażby pośrednio osiągnął korzyść majątkową, popełniony przez podwykonawcę lub innego przedsiębiorcę (kontrahenta), a także pracownika lub osobę upoważnioną do działania w interesie przedsiębiorcy, jeżeli czyn zabroniony pozostawał w związku z wykonaniem umowy zawartej z podmiotem zbiorowym.

Warunkiem odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest co najmniej brak należytej staranności w wyborze osoby uprawnionej do działania członka organu lub przedsiębiorcy albo w nadzorze nad nimi ze strony podmiotu zbiorowego lub istnienie takich nieprawidłowości w organizacji działalności podmiotu zbiorowego, które ułatwiły lub umożliwiły popełnienie czynu zabronionego, chociaż inna organizacja działalności mogła zapobiec popełnieniu tego czynowi.

To przedsiębiorstwo będzie musiało wykazać dochowanie należytej staranności

Prokurator (sąd) będzie zobowiązany do dowiedzenia faktu popełnienia przestępstwa oraz do wykazania związku tego przestępstwa z działalnością podmiotu od tego momentu istnieje tzw. domniemanie niedochowania należytej staranności przez przedsiębiorcę i to on dla uniknięcia odpowiedzialności, będzie zobowiązany do wykazania, iż dochował należytej staranności, postępując zgodnie z regułami ostrożności.

Ochrona sygnalistów (whistleblowing)

Nowa ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych wprowadza ochronę tzw. sygnalistów – osób sygnalizujących nieprawidłowości. Projekt nakłada na każdy podmiot zbiorowy obowiązek wdrożenia w przedsiębiorstwie systemu informowania o nieprawidłowościach (whistleblowing).

Obowiązki podmiotu zbiorowego w zakresie wdrożenia Systemu Informowania o Nieprawidłowościach:

  1. Wyznaczenie organu do nadzorowania przestrzegania zasad i przepisów regulujących działalność podmiotu;
  2. Przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego w zakresie zgłaszanych przez pracownika, członka organu, reprezentanta, współpracownika informacji świadczących o: 1) podejrzeniu przygotowania, usiłowania lub popełnienia czynu zabronionego; 2) niedopełnieniu obowiązków lub nadużyciu uprawnień przez organy podmiotu lub członków organów, pracowników, współpracowników, kontrahentów; 3) niezachowaniu należytej staranności przez organ lub w/w osoby;
    4) nieprawidłowościach w organizacji działalności podmiotu zbiorowego, które mogłyby prowadzić do popełnienia czynu zabronionego;
  3. Usunięcie stwierdzonych nieprawidłowości lub naruszeń; modyfikacja procedur;
  4. Ochrona sygnalistów. Stworzenie warunków organizacyjnych do efektywnego i anonimowego informowania o nieprawidłowościach.
  5. Szkolenia pracowników oraz kadry menadżerskiej z zakresu zasad funkcjonowania systemu informowania o nieprawidłowościach.

Projekt nakłada na organy podmiotu zbiorowego obowiązek zapewniania pracownikom zgłaszającym informacje o potencjalnych nieprawidłowościach ochronę co najmniej przed działaniami o charakterze represyjnym, dyskryminacją lub innymi rodzajami niesprawiedliwego traktowania.

W razie zakończenia stosunku pracy lub umowy wzajemnej w związku ze zgłoszeniem przez pracownika informacji, które mogły doprowadzić do zapobiegnięcia lub szybszego wykrycia czynu zabronionego, sąd na wniosek pracownika może orzec o przywróceniu go do pracy lub odszkodowaniu.

Zwiększenie ryzyka sankcji oraz zaostrzenie ich wymiaru

Nowe regulacje ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary poszerzając w sposób znaczny zakres odpowiedzialności podmiotu zbiorowego wpływają bezpośrednio na zwiększenie ryzyka poniesienia kar i środków karnych, których katalog i wymiar uległ ogólnemu zaostrzeniu. Na mocy nowej ustawy, wobec przedsiębiorstwa mogą zostać zastosowane następujące kary:

  • kara pieniężna w wysokości od 30 000 zł do 30 000 000 zł (brak ograniczenia maksymalnej wysokości 3% przychodów) – a w pewnych szczególnych przypadkach nawet do 60 mln zł;
  • rozwiązanie albo likwidacja podmiotu zbiorowego;

Dodatkowo, sąd może orzec również jeden lub więcej środków karnych, w tym m.in.:

  • przepadek mienia lub korzyści majątkowych albo ich równowartości;
  • zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń;
  • zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne;
  • zakaz prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju;
  • zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego ze środków publicznych;
  • stałe albo czasowe zamknięcie oddziału podmiotu zbiorowego.

Projekt ustawy przewiduje także możliwość ustanowienia zabezpieczenia majątkowego na mieniu podmiotu zbiorowego oraz zastosowanie wobec podmiotu zbiorowego zarządu przymusowego.

Jak skutecznie zabezpieczyć przedsiębiorstwo?

Skuteczne zabezpieczenie przedsiębiorstwa przed odpowiedzialnością wynikającą z projektowanych zmian winno przede wszystkim koncentrować się na działaniach prewencyjnych zmierzających bezpośrednio do wyeliminowania takich nieprawidłowości w organizacji działalności podmiotu zbiorowego, które ułatwiają lub umożliwiają popełnienie czynu zabronionego.

Obowiązkiem przedsiębiorstwa, po myśli projektowanego art. 6 ust. 4 ustawy, jest:

  • określenie zasad postępowania w przypadku zagrożenia popełnienia czynu zabronionego lub skutków niezachowania reguł ostrożności, np. procedur zgłaszania przez pracowników nadużyć, procedur wyjaśniania nadużyć, kodeksów antykorupcyjnych (wymóg dotyczący wszystkich przedsiębiorców zatrudniających 10 i więcej pracowników)
  • określenie zakresu odpowiedzialności poszczególnych organów podmiotu zbiorowego, innych jego komórek organizacyjnych, jego pracowników lub osób uprawnionych do działania w jego imieniu (wymóg dotyczący wszystkich przedsiębiorców zatrudniających 10 i więcej pracowników);
  • określenie osoby lub komórki organizacyjnej nadzorującej przestrzeganie przepisów i zasad regulujących działalność podmiotu zbiorowego, np. poprzez wyznaczenie tzw. compliance oficera lub wyodrębnienie specjalnego działu (wymóg dotyczący jedynie średniego i dużego przedsiębiorcy)

Powyższe obowiązki w istocie sprowadzają się do konieczności wdrożenia w przedsiębiorstwie efektywnego systemu Compliance, którego celem jest zapewnienie zgodnego z prawem funkcjonowania przedsiębiorstwa.

Kancelaria Sadkowski i Wspólnicy oferuje przedsiębiorcom usługę w postaci kompleksowego wdrożenia w przedsiębiorstwie systemu criminal compliance, którego celem jest dostosowanie organizacji przedsiębiorstwa do wymogów ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Rolą criminal compliance jest stworzenie takiej organizacji przedsiębiorstwa, która zapewnić ma jego prowadzenie zgodnie z przepisami prawa karnego. Wdrażanie systemu compliance składa się z kilku etapów, na które składają się: 1) audyt działalności przedsiębiorstwa; 2) stworzenie mapy ryzyka oraz przedstawienie rekomendacji w zakresie dostosowania organizacji przedsiębiorstwa; 3) opracowanie rekomendowanych zindywidualizowanych procedur compliance oraz monitorowanie prawidłowości ich funkcjonowania; 4) szkolenia dla kadry menadżerskiej oraz pracowników przedsiębiorstwa.

Adw. Dawid Rasiński – Dział Prawa Karnego

Polecamy również lekturę innych artykułów autorstwa mec. Dawida Rasińskiego, dotyczących nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych: